Vàng da sơ sinh được chia làm hai nhóm: vàng da sinh lý và bệnh lý. Trong đó, vàng da sinh lý thường tự khỏi khi được chăm sóc và theo dõi đúng cách nhưng vàng da bệnh lý nếu không được khám và điều trị đúng cách, kịp thời, có thể gây nhiều biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng đến sức khỏe, sự phát triển, thậm chí tính mạng của trẻ. Vậy vàng da bệnh lý là gì?
Vàng da bệnh lý là gì?
Vàng da bệnh lý là tình trạng nồng độ bilirubin trong máu của trẻ tăng cao, gây biểu hiện vàng da sớm và nặng, có thể xuất hiện trong vòng 24h đầu sau sinh. Trong khi đối với vàng da sinh lý, da bắt đầu vàng ở vùng mặt, xuống cổ, thân mình, tay, chân, lòng bàn tay, lòng bàn chân và đạt đỉnh điểm trong khoảng ngày thứ 2 đến thứ 5 sau sinh.
Trẻ sơ sinh vàng da bệnh lý nếu không có biện pháp điều trị, can thiệp phù hợp có thể dẫn đến biến chứng bệnh não do vàng da (vàng da nhân, hay còn gọi bệnh Kernicterus), là tình trạng nhiễm độc thần kinh do tích tụ bilirubin quá mức. Đây là biến chứng nặng nhất của vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh, tuy ít gặp nhưng nếu xảy ra, ít nhất 10% trẻ sơ sinh tử vong và trên 70% trẻ tàn tật về sau.
Một số yếu tố làm tăng nguy cơ vàng da bệnh lý ở trẻ:
- Sinh non;
- Có anh, chị ruột bị vàng da;
- Người gốc Á;
- Gia đình có tiền sử mắc bệnh ảnh hưởng đến chuyển hóa bilirubin như thiếu men G6PD…
- Máu tụ hay xuất huyết dưới da: gặp ở những trẻ sinh khó, sinh thủ thuật;
- Thai to (hơn mức trung bình) so với tuổi thai.
Nguyên nhân vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh
Bình thường trong cơ thể của trẻ sơ sinh, một lượng lớn tế bào hồng cầu sẽ bị phá vỡ trong vài ngày đầu sau sanh. Đây là những tế bào hồng cầu đảm nhiệm vai trò vận chuyển dinh dưỡng và oxy đến các cơ quan khi còn là thai nhi, đời sống ngắn khoảng từ 70 - 90 ngày. (1)
Khi các tế bào này bị phá vỡ sẽ tạo ra một hợp chất màu vàng có tên gọi là bilirubin, được gan đào thải ra khỏi cơ thể qua đường phân, nước tiểu. Nhưng gan của trẻ sơ sinh chưa thật sự hoạt động hiệu quả khiến lượng bilirubin tích tụ ngày càng nhiều, dẫn đến tình trạng vàng da.
Sự gia tăng bilirubin trong máu ở trẻ vàng da bệnh lý có thể là trực tiếp hoặc gián tiếp. Nguyên nhân dẫn đến sự gia tăng bilirubin nhiều hơn bình thường có thể do: nhiễm trùng, dị tật đường mật bẩm sinh, tan máu, thiếu men G6PD, hồng cầu hình liềm, bất đồng nhóm máu mẹ con (A - B - O hoặc Rhesus), khối u, sữa mẹ, hội chứng Gilbert, Griler - Najjar, suy giáp, tắc ruột, hẹp môn vị…
Theo thống kê, vàng da bệnh lý ở sơ sinh có xu hướng gia tăng trong những năm qua. Nguyên nhân gây bệnh chủ yếu do nhiễm trùng vi khuẩn. Yếu tố nguy cơ cao gây nhiễm khuẩn ở trẻ sơ sinh gồm vỡ ối sớm, nhiễm trùng nước ối, thai phụ nhiễm trùng âm đạo khi sinh. Khi nhiễm trùng xảy ra, sự phá hủy của các tế bào hồng cầu diễn ra sớm và nhiều hơn, dẫn đến tình trạng tan máu.
Bên cạnh đó, gan của trẻ sơ sinh chưa thật sự hoạt động hiệu quả, hoạt động xúc tác của các enzym trong gan bị ức chế nhiều, dẫn đến rối loạn chuyển hóa bilirubin, nồng độ bilirubin trong máu tăng.
Dấu hiệu vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh
Các triệu chứng của vàng da bệnh lý gồm:
- Vàng da toàn thân, lòng bàn tay, bàn chân, (kết mạc mắt).
- Vàng da sậm, kéo dài
- Kèm Sốt.
- Khóc liên tục.
- Lừ đừ, mệt mỏi, bỏ bú.
- Co giật.
- Đi phân bạc màu.
Trẻ sơ sinh bị vàng da thường sẽ khó nhận biết hơn ở trẻ có màu da hơi sậm hoặc rậm lông tơ. Do đó, bố mẹ nên chăm sóc trẻ sơ sinh trong không gian có đủ ánh sáng nhằm phát hiện sớm tình trạng vàng da nếu có. Có thể dùng tay ấn nhẹ lên da trẻ trong vài giây rồi buông ra, quan sát tại vị trí ấn ngón tay sẽ có màu vàng rõ rệt. (2)
Hình ảnh trẻ bị vàng da bệnh lý
Một số hình ảnh về vàng da bệnh lý:
Chẩn đoán vàng da bệnh lý
Khi có triệu chứng vàng da, trước hết, bác sĩ sẽ khám lâm sàng cho trẻ nhằm đánh giá tổng trạng, đo bilirubin qua da, đánh giá mức độ vàng da, thăm khám thần kinh, tình trạng mất nước và các vấn đề khác như gan, lách, tụ máu dưới da… Tiếp đó, thực hiện một số xét nghiệm liên quan nhằm xác định nguyên nhân và tình trạng vàng da của trẻ nếu cần:
- Xét nghiệm Bilirubin máu;
- Xét nghiệm máu, CRP, nghiệm pháp Coombs, chức năng gan, tuyến giáp, định lượng G6PD…
- Siêu âm đường mật;
- Siêu âm qua bụng, thóp.
Tại Trung tâm Sơ sinh, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh trẻ sơ sinh sẽ được bác sĩ chăm sóc, theo dõi chặt chẽ để phát hiện sớm tình trạng vàng da nếu có và có định hướng điều trị sớm, hạn chế tổn thương, biến chứng nguy hiểm. Khoảng 24 - 48 giờ đầu sau sinh, nếu có chỉ định, trẻ sẽ được đo nồng độ bilirubin qua da để đánh giá mức độ bilirubin ban đầu, sàng lọc tình trạng tăng bilirubin máu.
Cách điều trị vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh
Điều trị vàng da bệnh lý cho trẻ sơ sinh bao gồm điều trị căn nguyên gây vàng da và tình trạng vàng da. Đối với vàng da do bệnh lý do tăng bilirubin gián tiếp, trẻ có thể được chỉ định điều trị bằng các biện pháp như:
- Chiếu đèn: Dưới tác dụng của luồng ánh sáng xanh đặc biệt giúp chuyển hóa bilirubin thành các chất không độc, hòa tan được trong nước để cơ thể đào thải ra ngoài qua đường phân, nước tiểu. Ánh sáng có thể được chiếu theo hướng từ trên xuống hoặc kết hợp chiếu từ dưới lên. Trẻ cởi trần, chỉ mặc tã và bịt mắt, được trở người thường xuyên để ánh sáng tiếp xúc với toàn bộ bề mặt da, đảm bảo hiệu quả tối ưu.
- Thay máu: Nồng độ bilirubin tăng cao, đến ngưỡng thay máu, bác sĩ sẽ chỉ định thay máu.
- Tiêm/truyền thuốc qua đường tĩnh mạch: Globulin, Albumin hoặc một số thuốc đặc trị khác có thể được chỉ định trong điều trị vàng da cho trẻ.
Trẻ vàng da do tăng bilirubin trực tiếp có thể được điều trị bằng kháng sinh nếu có bằng chứng nhiễm trùng hoặc cần phẫu thuật.
Phòng ngừa vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh
Để phòng ngừa vàng da bệnh lý, bố mẹ cần chăm sóc thai kỳ khỏe mạnh, an toàn nhằm giúp thai nhi phát triển đầy đủ, giảm nguy cơ sinh non, nhẹ cân, quá cân hay nhiễm trùng. Thông qua thăm khám thai định kỳ, bác sĩ sẽ theo dõi sự phát triển của trẻ, phát hiện sớm các bất thường (nếu có), từ đó xây dựng phương án điều trị, hỗ trợ phù hợp ngay trong thai kỳ hoặc sớm sau sinh.
Trẻ sau sinh, mẹ nên cho trẻ thực hiện các tầm soát nhằm phát hiện sớm các vấn đề sức khỏe tiềm ẩn, vàng da… Trẻ cần được chăm sóc đúng cách, bú đủ sữa, phòng ngừa nhiễm trùng, ổn định thân nhiệt, đường huyết. Chăm sóc trẻ sơ sinh tại nhà, bố mẹ cho trẻ nghỉ ngơi trong không gian thông thoáng, sạch sẽ, có đủ ánh sáng để dễ dàng theo dõi tình trạng sức khỏe cũng như màu da của trẻ.
Khi nào cần đưa trẻ sơ sinh đến cơ sở y tế?
Trẻ sơ sinh vàng da cần được đưa đến bệnh viện để bác sĩ khám và tư vấn điều trị, chăm sóc phù hợp, đúng cách, đặc biệt khi có các bất thường dưới đây:
- Triệu chứng vàng da xuất hiện sớm, trong vòng 24 giờ sau sinh.
- Các triệu chứng vàng da nghiêm trọng, vàng da toàn thân, sốt, lờ đờ, mệt mỏi, bỏ bú.
- Trẻ vàng da tái phát.
- Vàng da không biến mất sau khoảng 2 tuần hoặc vàng da tái lại sau chiếu đèn.
Câu hỏi thường gặp
Một số câu hỏi thường gặp về vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh:
1. Vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý có gì khác nhau?
Khác với vàng da bệnh lý, vàng da sinh lý ở trẻ sơ sinh phổ biến hơn, chiếm khoảng 75% số trẻ bị vàng da. Tình trạng vàng da bắt đầu xuất hiện vài ngày sau sinh, mức độ nhẹ, thoáng qua và tự giới hạn, tự khỏi sau vài tuần khi quá trình phân hủy hồng cầu chậm lại và chức năng gan được cải thiện. Sau khi hết vàng da, trẻ không gặp bất kỳ di chứng nào.
2. Vàng da bệnh lý kéo dài bao lâu?
Tùy thuộc vào nguyên nhân gây vàng da, thời gian điều trị vàng da sẽ khác nhau tùy vào từng trẻ. Vàng da do bệnh lý có thể kéo dài hơn 2 tuần ở trẻ đủ tháng và hơn 4 tuần ở trẻ sinh non. Trong khoảng thời gian này, vàng da có thể tái phát hoặc ngày càng nghiêm trọng hơn.
3. Vàng da bệnh lý có tự khỏi được không?
Không, vàng da do bệnh lý không thể tự khỏi được. Trẻ sơ sinh bị vàng da bệnh lý cần được bác sĩ khám và có phác đồ điều trị phù hợp nhằm hạn chế ảnh hưởng xấu đến sức khỏe và phát triển, bảo vệ tính mạng của trẻ. Tuyệt đối không tự ý điều trị vàng da cho trẻ tại nhà bằng các bài thuốc dân gian, tắm nắng…
Hy vọng với những thông tin trên, quý phụ huynh đã hiểu rõ hơn về vàng da bệnh lý. Trẻ vàng da tuyệt đối không được chủ quan, tự điều trị tại nhà, cần được bác sĩ khám kỹ lưỡng và hướng dẫn điều trị phù hợp.
