Hoạt động gìn giữ hòa bình là một trong những hoạt động quan trọng nhất của Liên hợp quốc
Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc ra đời từ năm 1948, là một cơ chế đặc biệt được Liên hợp quốc giao cho Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc thành lập dưới hình thức các phái bộ nhằm giúp tạo điều kiện chấm dứt xung đột và xây dựng hòa bình, thông qua việc triển khai các lực lượng do các nước thành viên đóng góp đặt dưới sự chỉ huy của Liên hợp quốc .
Cơ sở pháp lý cơ bản của Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc là Hiến chương Liên hợp quốc. Theo đó, Liên hợp quốc có thể xem xét áp dụng các biện pháp thích hợp giải quyết tranh chấp một cách hòa bình theo Chương VI của Hiến chương (như đàm phán, điều tra, thương lượng, hòa giải...) hoặc thực hiện các biện pháp cưỡng chế cần thiết theo Chương VII của Hiến chương nhằm khôi phục hòa bình, an ninh quốc tế.
Được sự ủy quyền của Liên hợp quốc, Hội đồng Bảo an sẽ xem xét đặc điểm, tính chất của từng cuộc xung đột, để ra quyết định triển khai Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, quy định chức năng, nhiệm vụ, thời hạn và các giai đoạn (nếu có) cho từng Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc.
Lễ xuất quân Bệnh viện dã chiến cấp 2 số 2 lên đường thực hiện nhiệm vụ tại Phái bộ gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc
Hoạt động gìn giữ hòa bình là một trong những hoạt động quan trọng nhất của Liên hợp quốc. Từ năm 1948 đến tháng 7/2020, Liên hợp quốc đã triển khai tất cả 70 phái bộ được thành lập; có tới 125/193 nước thành viên Liên hợp quốc đang đóng góp lực lượng cho các phái bộ.
Mỗi một hoạt động gìn giữ hòa bình đều có một đặc thù riêng tùy thuộc vào hoàn cảnh của mỗi một cuộc xung đột, sự tham gia của các nước và các bên mà Hội đồng Bảo an quy định chức năng khác nhau. Tuy nhiên, về cơ bản chức năng của các hoạt động gìn giữ hòa bình có những điểm chung, và có thể phân chia thành hai loại hình chính với những khác biệt nhất định.
Một là, hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc truyền thống chỉ bao gồm các chức năng đơn giản như giám sát ngừng bắn, rút quân theo thỏa thuận hòa bình hoặc ngừng bắn được ký kết giữa các bên liên quan; ngăn chặn xung đột dọc biên giới; thiết lập vùng đệm giữa các bên đối địch, tạo điều kiện cho các cuộc thương lượng chính trị đang được tiến hành; các hoạt động này tuân theo nguyên tắc không sử dụng vũ lực và hoàn toàn đặt dưới sự chỉ huy và kiểm soát của Liên hợp quốc .
Hai là, hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc mở rộng là các hoạt động được triển khai trong tổng thể chiến lược về giải quyết xung đột vũ trang, bao gồm các chức năng truyền thống và có thêm các chức năng mở rộng như ngoại giao phòng ngừa, kiến tạo hòa bình, cưỡng chế hòa bình và xây dựng hòa bình sau xung đột.
Hiện nay, xu hướng phổ biến của các Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc là đa diện, đa chức năng, trong đó các dạng trên của Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc đều cùng tồn tại song song hoặc lồng ghép vào nhiệm vụ của các phái bộ gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc. Việc xác định chức năng cho từng Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc sẽ do Liên hợp quốc, mà trực tiếp là Hội đồng Bảo an quyết định tuỳ theo đặc điểm, tính chất của từng cuộc xung đột, có xem xét đến các khuyến nghị của các cơ quan chức năng của Liên hợp quốc, cũng như ý kiến của các nước, bên liên quan.
Đặc điểm, nguyên tắc chính của Hoạt động gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc
Trải qua hơn 70 năm triển khai, Liên hợp quốc đã đưa ra những đặc điểm, nguyên tắc chính của Hoạt động gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc , được phản ánh qua thực tiễn đại đa số các phái bộ. Theo đó, Hoạt động gìn giữ hòa bình cần đạt được sự ủng hộ của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc dưới dạng thông qua nghị quyết. Sự ủng hộ của Hội đồng Bảo an là cần thiết không chỉ ở giai đoạn đầu của phái bộ Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, khi đưa ra các quyết định về ngân sách, phân bổ lực lượng và các ưu tiên chiến lược khác, mà còn ở cả các giai đoạn sau, khi xem xét gia hạn chức năng nhiệm vụ. Sự ủng hộ đầy đủ của Hội đồng Bảo an còn giúp tăng cường hiệu quả hoạt động của phái bộ Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc.
Triển khai Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc cần giành được sự nhất trí của các bên tham chiến. Sự nhất trí này chứng tỏ không có sự áp đặt, hay can thiệp vào công việc nội bộ của lực lượng Liên hợp quốc; đồng thời cũng bảo đảm môi trường thân thiện, không gặp sự chống đối cho lực lượng của Liên hợp quốc .
Nguyên tắc trung lập, vô tư, sử dụng vũ lực chỉ để phòng vệ và là biện pháp cuối cùng. Lực lượng gìn giữ hòa bình có vai trò nhờ sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế, tính trung lập, vô tư của mình. Lực lượng Liên hợp quốc không phải là một đội quân can thiệp mà là lực lượng giúp các bên xung đột gìn giữ và xây dựng hòa bình và vì vậy họ chỉ sử dụng vũ lực như biện pháp phòng vệ cuối cùng. Đối với các phái bộ gìn giữ hòa bình thế hệ sau này, bên cạnh được sử dụng vũ lực để phòng vệ, Hội đồng Bảo an còn trao quyền được sử dụng các biện pháp cưỡng chế theo Chương VII của Hiến chương Liên hợp quốc để thực hiện nhiệm vụ được giao, nhưng cũng chỉ là biện pháp cuối cùng.
Nguyên tắc đóng góp lực lượng tự nguyện. Sự thành công của các phái bộ Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc đòi hỏi sự đóng góp lực lượng tự nguyện của tất cả các nước thành viên Liên hợp quốc , cả về con người, tài chính, phương tiện, trang bị...
Vì một lý tưởng chung nhằm thúc đẩy hòa bình và an ninh của khu vực và thế giới
Tất cả các nước đóng góp quân tham gia gìn giữ hòa bình vì một lý tưởng chung nhằm thúc đẩy hòa bình và an ninh của khu vực và thế giới. Tuy nhiên, các nước này cũng hưởng thụ rất nhiều lợi ích về cả chính trị, quân sự và kinh tế.
Việt Nam cử sĩ quan tham gia sứ mệnh Gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc tại Nam Sudan, Cộng hòa Trung Phi và Trụ sở Liên hợp quốc
Về chính trị, nước đóng góp quân cho Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc sẽ nâng cao vị thế khu vực và quốc tế của mình. Các nước này sẽ được biết đến như những quốc gia đóng góp tích cực vào nỗ lực chung của cộng đồng quốc tế trong việc duy trì hòa bình và an ninh quốc tế.
Về quân sự, khi tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, lực lượng vũ trang các nước có cơ hội huấn luyện thực tế để đối phó với các tình huống khẩn cấp hoặc có xung đột. Những kinh nghiệm khi tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc đặc biệt quí báu vì đây là những kinh nghiệm tác chiến trong bối cảnh có sự hiện diện đa dạng và phức tạp của rất nhiều lực lượng từ các quốc gia khác nhau, các binh chủng khác nhau, sự hiện diện của các tổ chức nhân đạo và cứu trợ quốc tế, của các nhân tố địa phương…
Đồng thời, do tính chất nhạy cảm của việc gửi lực lượng vũ trang ra nước ngoài, các nước thường xây dựng khung pháp lý, ở các cấp độ khác nhau tuỳ theo tình hình từng nước. Đối với một số nước, đặc biệt là các nước đang phát triển, việc xây dựng và củng cố kỷ luật, trang bị khí tài đủ tiêu chuẩn và số lượng cho các cá nhân, đơn vị tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc cũng là công tác phải được tăng cường.
Sự ra đời và phát triển của các Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc phản ánh nguyện vọng chung của các nước muốn Liên hợp quốc có vai trò trung tâm trong các vấn đề hòa bình, an ninh quốc tế. Liên hợp quốc và các nước ghi nhận những đóng góp tích cực của Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc do đã giúp giải quyết nhiều cuộc xung đột giữa các quốc gia; góp phần kiềm chế một số cuộc xung đột tiềm tàng có thể dẫn đến đối đầu quân sự trực tiếp giữa các nước lớn; hỗ trợ quá trình phi thực dân hóa và chấm dứt một số cuộc nội chiến kéo dài; hồi hương, tái định cư hàng triệu người tị nạn...
Đa số các quốc gia không ban hành văn bản quy phạm pháp luật riêng cho việc tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc
Qua nghiên cứu khung pháp lý quốc gia của một số nước khu vực Á, Phi, Mỹ La-tinh và trên thế giới về việc tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc cho thấy, đa số các quốc gia không ban hành văn bản quy phạm pháp luật riêng hoặc xây dựng một khuôn khổ pháp lý riêng cho việc tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc. Một phần do các quốc gia này xem việc tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốclà một việc bình thường và đương nhiên trong chính sách đối ngoại của mình; một phần do các nước này trong lịch sử đã cử quân đội ra nước ngoài hoặc đã tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốctrong thời gian dài mà không gặp phải những vướng mắc về quy trình cử quân hay cơ sở pháp lý trong nước. Với đặc thù như vậy, việc ban hành văn bản hay xây dựng khuôn khổ pháp lý riêng là điều không cần thiết.
Một số quốc gia không ban hành văn bản quy định riêng, mà các quy định liên quan đến việc tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc nằm rải rác trong các văn bản khác nhau.
Một số quốc gia khác đã ban hành văn bản riêng quy định khuôn khổ pháp lý cho việc tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, và có hai xu hướng khác nhau. Một số nước do đặc điểm lịch sử hay đặc thù của mình nên phải xây dựng một khuôn khổ pháp lý riêng, hoàn chỉnh, chi tiết để điều chỉnh như Hàn Quốc, Nga và Nhật Bản. Nhóm nước thứ hai có ban hành văn bản riêng điều chỉnh tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc nhưng đi theo hướng khác như Phi-líp-pin và Trung Quốc. Các nước này có quy định riêng nhưng các quy định này khá linh hoạt và đơn giản, thể hiện nhất quán việc cử lực lượng tham gia Hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc mà không cần Quốc hội phê chuẩn.
Tạo khung pháp lý cho sự tham gia của lực lượng Việt Nam
Quốc hội nghe Tờ trình về dự thảo Nghị quyết về tham gia lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc
Thực tế, từ năm 2014 đến nay, Việt Nam đã cử 172 lượt cán bộ, nhân viên thuộc Bộ Quốc phòng đi làm nhiệm vụ gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc tại các Phái bộ Cộng hòa Trung Phi, Nam Xu-đăng và Cục Hoạt động hoà bình tại Trụ sở Liên hợp quốc. Hiện nay, Chính phủ đang chỉ đạo Bộ Quốc phòng chuẩn bị triển khai lực lượng công binh thuộc Quân đội nhân dân Việt Nam tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc (quân số khoảng 320 người). Lực lượng tham gia của Việt Nam đã và đang hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, được Đảng, Nhà nước, Nhân dân ghi nhận, đồng tình ủng hộ và Liên hợp quốc cùng cộng đồng quốc tế đánh giá cao. Về tài chính, với nguồn tiền bồi hoàn của Liên hợp quốc và sự hỗ trợ của quốc tế đã góp phần giảm đáng kể ngân sách Nhà nước đầu tư cho việc tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc của Việt Nam.
Đảng, Nhà nước và Quốc hội Việt Nam đã có chủ trương về việc Việt Nam chủ động, tích cực hội nhập quốc tế. Hiến pháp sửa đổi năm 2013 đã tạo cơ sở pháp lý để Việt Nam tham gia các hoạt động góp phần bảo vệ hòa bình trong khu vực và trên thế giới. Chính phủ đã ban hành Nghị định số 162/2016/NĐ-CP ngày 14 tháng 12 năm 2016 quy định một số chế độ, chính sách đối với cá nhân và công tác bảo đảm đối với các tổ chức của Việt Nam tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc; Bộ trưởng Bộ Quốc phòng đã ban hành 03 thông tư về lĩnh vực này. Tuy nhiên, việc tham gia lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc là một nhiệm vụ mới, hiện nay chưa được thể chế hoá bằng các văn bản pháp luật của Quốc hội để cụ thể hóa quan điểm, chủ trương của Đảng về lĩnh vực này. Trong quá trình triển khai tham gia lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc đã và đang phát sinh nhiều vướng mắc, bất cập, nhất là về cơ sở pháp lý: Cơ chế xây dựng lực lượng, thẩm quyền, quy trình triển khai lực lượng, công tác quản lý Nhà nước, bảo đảm nguồn lực, chế độ, chính sách đối với việc tham gia lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc.
Vì vậy, để quán triệt quan điểm của Đảng về đẩy mạnh rà soát, sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới các văn bản quy phạm pháp luật để phù hợp với thông lệ quốc tế, các điều ước và thỏa thuận quốc tế mà Việt Nam là thành viên tại Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24 tháng 5 năm 2005 về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020, việc xây dựng, ban hành Nghị quyết của Quốc hội về tham gia lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc là cần thiết./.
