Viêm não Nhật Bản: Nguyên nhân, triệu chứng, điều trị và cách phòng ngừa

Viêm não Nhật Bản là bệnh truyền nhiễm rất nguy hiểm với tỷ lệ tử vong lên đến 30% cùng với di chứng vĩnh viễn như: rối loạn tâm thần, liệt, rối loạn ngôn ngữ, co giật, động kinh, nằm liệt giường,… ở một nửa số người sống sót.

Viêm não Nhật Bản là gì?

Viêm não Nhật Bản là bệnh truyền nhiễm cấp tính, gây nhiễm trùng nghiêm trọng hệ thần kinh trung ương ở trẻ em và người lớn. Đây là một trong những bệnh truyền nhiễm để lại di chứng nặng nề và vĩnh viễn, gây tàn phế, mất khả năng lao động, để lại gánh nặng cho gia đình và xã hội.

“Hiện nay, viêm não Nhật Bản chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu mà chủ yếu là điều trị triệu chứng. Viêm não Nhật Bản là căn bệnh nguy hiểm, các bậc phụ huynh nên chuẩn bị sẵn sàng cho trẻ tiêm vắc xin từ sớm ngay từ 9 tháng tuổi. Ngoài ra, giữ môi trường sống thông thoáng, diệt lăng quăng và muỗi cũng giúp ngừa bệnh hiệu quả”. BS.CKI Bạch Thị Chính, Giám đốc Y khoa Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC khuyến cáo.

Bệnh viêm não Nhật Bản phổ biến ở đâu?

Ở Việt Nam, viêm não Nhật Bản được ghi nhận lần đầu tiên vào năm 1952. Bệnh lưu hành trên cả nước, loài muỗi Culex (muỗi ruộng) truyền bệnh xuất hiện nhiều nhất ở miền Bắc và tỷ lệ phổ biến thấp hơn ở miền Nam, tăng nhiều vào những tháng thuộc mùa nóng. Các ổ dịch phần lớn tập trung ở những vùng trồng nhiều lúa nước kết hợp với chăn nuôi lợn hoặc vùng trung du bán sơn địa có trồng nhiều hoa quả và nuôi lợn. Muỗi Culex có mật độ cao ở các vùng đồng bằng và trung du, sinh sản mạnh nhất là vào mùa hè và hoạt động mạnh vào buổi tối.

Theo giám sát giám sát dịch tễ, bệnh phổ biến từ tháng 5 đến tháng 7 là mùa muỗi hoạt động nhiều cũng là mùa chim đến ăn quả chín. Trong số các loài động vật sống gần người, lợn được coi là nguồn truyền nhiễm quan trọng nhất vì tỷ lệ lợn bị nhiễm virus viêm não Nhật Bản trong vùng dịch rất cao (khoảng 80% đàn), và phạm vi lợn nuôi tại các hộ gia đình rất lớn (tập trung ở nông thôn).

Nguyên nhân viêm não Nhật Bản

Nguyên nhân viêm não Nhật Bản là do một loại virus viêm não Nhật Bản (JEV) thuộc nhóm B gây ra. Bệnh được phát hiện lần đầu tiên ở Nhật Bản, các nhà khoa học Nhật Bản đã phân lập được virus này vào năm 1935, nên bệnh được đặt tên là viêm não Nhật Bản. Virus viêm não Nhật Bản thuộc nhóm Arbovirus, họ Togaviridae, giống Flavivirus, lây truyền qua trung gian truyền bệnh là muỗi Culex. Loại virus này thuộc họ flavivirus có liên quan đến bệnh sốt xuất huyết, sốt vàng da và nhiễm virus West Nile, lây lan qua đường muỗi đốt.

Virus viêm não Nhật Bản có kích thước 15 - 22 - 50 nanomet, là loại virus không chịu nhiệt, bất hoạt ở nhiệt độ 56 độ C trong 30 phút và 2 phút ở nhiệt độ 100 độ C. Virus có thể tồn tại trong thời gian lên đến vài năm ở trạng thái đông lạnh.

Loài động vật mang mầm bệnh viêm não Nhật Bản thường là gia súc như lợn, trâu bò, ngựa,… và chim hoang dã. Muỗi sẽ bị nhiễm virus gây bệnh viêm não Nhật Bản sau khi hút máu từ các loài động vật bị bệnh, sau đó truyền sang người thông qua vết muỗi đốt. Vì vậy, viêm não Nhật Bản là một bệnh có ổ dịch thiên nhiên ở khắp nơi.

Triệu chứng viêm não Nhật Bản

Sốt cao, co giật, hôn mê là 3 triệu chứng viêm não Nhật Bản điển hình nhất của viêm não Nhật Bản. Tuy nhiên, những dấu hiệu này thường chỉ xuất hiện từ ngày thứ 3 trở đi và đến lúc này thì đã muộn: “Có những trường hợp viêm não ác tính thì chỉ trong 24 giờ, bệnh nhân co giật hôn mê rồi ngừng thở, ngay cả thở máy lúc đấy cũng không còn hiệu quả, vì đã bị hoại tử não dẫn đến chết não”.

Sau khi virus JEV xâm nhập vào cơ thể, thì não và hệ thần kinh trung ương của người bệnh sẽ xuất hiện nhiều tổn thương theo từng giai đoạn, cụ thể:

1. Giai đoạn ủ bệnh

Viêm não Nhật Bản có thời gian ủ bệnh là từ 5 - 14 ngày, trung bình là khoảng 1 tuần. Trong giai đoạn này, người bệnh không có triệu chứng rõ rệt của bệnh.

2. Giai đoạn khởi phát

Sau giai đoạn ủ bệnh, virus viêm não Nhật Bản vượt qua hàng rào mạch máu - não và gây phù não với các triệu chứng khởi phát đột ngột sốt cao 39 - 40 độ C hoặc hơn. Ngoài ra, người bệnh còn có các triệu chứng khác như: đau đầu, đau bụng, buồn nôn và nôn. Trong 1 - 2 ngày đầu có thể gặp dấu hiệu như: cứng gáy, tăng trương lực cơ, rối loạn vận động nhãn cầu, mất ý thức hay phản xạ gân xương tăng,…

Triệu chứng viêm não Nhật Bản ở trẻ nhỏ còn là đau bụng, tiêu chảy, nôn giống như ngộ độc ăn uống.

3. Giai đoạn toàn phát

Từ ngày thứ 3 - 4 đến ngày 6 - 7, triệu chứng viêm não Nhật Bản tiến vào giai đoạn toàn phát. Triệu chứng bệnh nổi bật nhất trong giai đoạn này là tổn thương não và tổn thương thần kinh khu trú.

Sang ngày thứ 3 - 4 của bệnh, các triệu chứng không giảm mà diễn tiến nặng hơn. Người bệnh từ mê sảng kích thích dần rơi vào hôn mê sâu. Không những vậy, các triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật cũng tăng lên. Người bệnh vã nhiều mồ hôi, da lúc đỏ lúc tái, mạch nhanh, huyết áp tăng, rối loạn nhịp thở. Cuồng sảng, ảo giác, tăng trương lực cơ khiến người bệnh nằm co quắp, giật rung các cơ mặt và chi. Ở một số người bệnh còn có trạng thái định hình, giữ nguyên tư thế.

4. Giai đoạn lui bệnh

Từ ngày thứ 8 trở đi, nhiệt độ cơ thể người bệnh giảm dần và hết sốt vào ngày thứ 10 nếu không có tình trạng bội nhiễm. Các hội chứng não và rối loạn thần kinh cũng mất dần nếu bệnh nhân được điều trị đúng cách. Tuy nhiên, người bệnh có thể sẽ phải đối mặt với một số di chứng suốt đời như: điếc, liệt chi,… ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống.

Viêm não Nhật Bản có lây không?

Viêm não Nhật Bản là bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có thể lây lan và nhanh chóng bùng phát thành dịch bệnh trong cộng đồng. Vậy viêm não Nhật Bản có lây không? Lây qua đường nào? Viêm não Nhật Bản là bệnh lây truyền qua muỗi Culex đốt (muỗi ruộng). Nguồn gây bệnh chủ yếu từ các loài chim hoang dã và các loài gia súc - tiêu biểu chim và lợn là những ổ chứa nhiều virus JEV trong tự nhiên. Muỗi sẽ đốt lợn và chim hoang, mang máu chứa virus gây bệnh rồi truyền sang người.

Do đó, viêm não Nhật Bản không lây trực tiếp từ người sang người. Ăn uống chung, dùng chung đồ dùng hoặc tiếp xúc gần gũi với người bệnh cũng không làm lây nhiễm bệnh.

Đối tượng dễ bị viêm não Nhật Bản

Tất cả mọi người, mọi lứa tuổi nếu chưa có miễn dịch với virus viêm não Nhật Bản đều có thể bị mắc bệnh. Tuy nhiên, bệnh viêm não Nhật Bản chủ yếu gặp ở trẻ em dưới 15 tuổi, tỷ lệ mắc bệnh cao nhất ở nhóm trẻ 5-9 tuổi. Theo thống kê, trẻ từ 0 đến 14 tuổi chiếm đến 75% các trường hợp tử vong.

Người lớn cũng có nguy cơ mắc bệnh và gây biến chứng nếu chưa từng được tiêm chủng trước đây và có thể bị nhiễm virus khi đi du lịch, lao động, công tác vào vùng lưu hành bệnh Viêm não Nhật Bản.

Viêm não Nhật Bản có nguy hiểm không?

Viêm não Nhật Bản có nguy hiểm không? Hiện nay, bệnh viêm não Nhật Bản là bệnh truyền nhiễm rất nguy hiểm vì chưa có thuốc kháng virus đặc hiệu. Khi trẻ có biểu hiện mắc viêm não Nhật Bản, lượng virus chủ yếu tập trung ở não và gây tổn thương các tế bào thần kinh. Do vậy, việc điều trị viêm não Nhật Bản rất khó khăn, với tỷ lệ tử vong và di chứng rất cao.

Viêm não Nhật Bản là một trong những bệnh để lại di chứng đặc biệt nặng nề. Bệnh gây tử vong cao (25-35%) hoặc di chứng thần kinh nghiêm trọng vĩnh viễn như động kinh, giảm học lực, chậm phát triển trí tuệ, liệt, thất ngôn,… Các di chứng thần kinh kể trên thường chiếm hơn 50% người bị mắc bệnh, thường gây tàn phế, mất khả năng lao động, để lại gánh nặng cho gia đình và xã hội.

Các biến chứng của viêm não Nhật Bản

Nếu không được điều trị kịp thời, người bệnh có thể gặp nhiều biến chứng của viêm não Nhật Bản nguy hiểm như:

• Viêm phế quản, viêm phổi,
• Viêm bể thận - bàng quang,
• Loét nhiễm trùng,
• Rối loạn chuyển hóa,
• Rối loạn tâm thần.
• Ngoài ra, người bệnh còn có thể gặp những di chứng muộn có thể xuất hiện sau vài năm hay thậm chí vài chục năm như động kinh và Parkinson.

Bệnh viêm não Nhật Bản có tỷ lệ tử vong cao, trung bình là 30% (25-35%) ở các nước nhiệt đới và 50% người bệnh có các di chứng thần kinh - tâm thần. Tử vong do viêm não Nhật Bản thường khởi phát trong những ngày đầu, khi người bệnh có triệu chứng hôn mê sâu, co giật, tổn thương hành não. Chính vì vậy, người thân cần quan tâm, lưu ý đến tình trạng sức khỏe của người bệnh, nhanh chóng đưa người bệnh đến cơ sở y tế để được thăm khám, theo dõi và điều trị kịp thời khi có triệu chứng viêm não Nhật Bản. (1)

“Gánh nặng bệnh tật do viêm não Nhật Bản mang đến khó có thể đo bằng kinh tế, nó còn là sự căng thẳng tâm lý tột cùng cho phụ huynh, nhất là người mẹ có con mắc bệnh” BS.CKI Bạch Thị Chính nhấn mạnh.

Phương pháp xét nghiệm viêm não Nhật Bản

Viêm não Nhật Bản tuy là bệnh truyền nhiễm nguy hiểm có tỷ lệ tử vong cao, di chứng nặng nhưng vẫn có thể điều trị khỏi nhờ phát hiện bệnh kịp thời. Với sự phát triển của y học, nhiều phương pháp chẩn đoán, xét nghiệm viêm não Nhật Bản đang được áp dụng như: Xét nghiệm thường quy, xét nghiệm không đặc hiệu, xét nghiệm hình ảnh, xét nghiệm huyết thanh học.

1. Xét nghiệm thường quy

Đây là phương pháp xét nghiệm viêm não Nhật Bản thực hiện các xét nghiệm để kiểm tra công thức máu, chức năng gan thận. Ở người bệnh viêm não Nhật Bản, số lượng tiểu cầu giảm, thiếu máu nhẹ, men gan tăng cao và bạch cầu tăng vừa phải ở hầu hết các trường hợp.

2. Xét nghiệm không đặc hiệu

Để chẩn đoán bệnh viêm não Nhật Bản ở người bệnh bị rối loạn tri giác, bác sĩ cần chọc dò thắt lưng (2) để lấy dịch não tủy làm xét nghiệm. Kết quả chẩn đoán cụ thể: Áp lực dịch não tủy tăng, protein tăng nhẹ (60-70 mg%), tế bào tăng nhẹ (dưới 100 tế bào/mm3). Bạch cầu đa nhân có thể chiếm ưu thế vào lúc đầu, nhưng lúc sau tế bào lympho chiếm ưu thế. Tỷ lệ glucose trong dịch não tủy ít thay đổi hoặc chỉ tăng nhẹ.

4. Xét nghiệm hình ảnh

Viêm não Nhật Bản còn có thể chẩn đoán nhờ vào xét nghiệm hình ảnh. Thông qua kết quả chụp cắt lớp vi tính và cộng hưởng từ, bác sĩ có thể thấy được những thay đổi ở đồi thị, hạch nền, trung não, cầu não và tủy. Bên cạnh đó, bác sĩ có thể đo điện não đồ để ghi nhận ức chế hoạt động não.

5. Xét nghiệm huyết thanh học

Ngoài các xét nghiệm trên, viêm não Nhật Bản còn được chẩn đoán nhờ xét nghiệm huyết thanh học. Các kháng thể IgM đặc hiệu của virus JEV trong dịch não tủy xác nhận nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương. Kháng thể IgM trong huyết thanh gợi ý nhiễm hoặc cũng có thể là nhiễm chéo với những tác nhân cùng họ như sốt xuất huyết. Kết quả dương tính với bệnh thường ít nhất là 9 ngày tính từ thời điểm xuất hiện triệu chứng đầu tiên. Nếu kết quả xét nghiệm âm tính nhưng vẫn nghi ngờ bệnh, người bệnh có thể lấy mẫu huyết thanh để xét nghiệm lần hai.

Viêm não Nhật Bản có chữa được không?

ĐƯỢC! Tuy là bệnh rất nguy hiểm nhưng viêm não Nhật Bản là bệnh có thể được chữa khỏi, ngăn ngừa các di chứng nguy hiểm nếu được phát hiện và can thiệp điều trị kịp thời, tuân thủ phác đồ điều trị.

Các triệu chứng khởi phát ban đầu của viêm não Nhật Bản thường rất dễ nhầm lẫn với các bệnh lý viêm não - viêm màng não khác, do đó khi có các triệu chứng của bệnh, phụ huynh cần chú ý phát hiện sớm, theo dõi sát sao các dấu hiệu sốt, đau đầu, buồn nôn, nôn khan, nôn không liên quan đến ăn uống, trẻ chậm chạp, quấy khóc, rối loạn ý thức cần sớm đưa trẻ đến các cơ sở y tế để được thăm khám vì nếu để lâu trẻ có thể gặp tiên lượng xấu như: hôn mê, co giật, liệt tay, liệt chân,…

Điều trị viêm não Nhật Bản

Hiện nay, viêm não Nhật Bản chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, việc điều trị viêm não Nhật Bản chủ yếu tập trung điều trị các triệu chứng như chống phù nề não, an thần cắt cơn giật, hạ nhiệt, hồi sức hô hấp và tim mạch, chống bội nhiễm,…

1. Chống phù não

Điều trị chống phù não được thực hiện bằng cách truyền các dịch ưu trương để tăng áp lực thẩm thấu, rút nước ở tổ chức, tế bào và khoang gian bào vào lòng mạch. Trong trường hợp phù não nặng, co giật, bác sĩ có thể dùng thuốc kháng viêm Corticoid (3) để bình thường hóa sự thẩm thấu của mạch máu, chống tích lũy nước và muối ở tổ chức não.

2. An thần và cắt cơn giật

Để an thần và cắt cơn co giật, bác sĩ có thể sử dụng Seduxen qua sonde hoặc tiêm bắp thịt, tĩnh mạch cho người bệnh. Ngoài ra, bác sĩ còn có thể dùng dung dịch liệt hạch truyền tĩnh mạch nhỏ giọt Aminazin + Thiantan + Spartein. Trong trường hợp người bệnh lên cơn co giật nhiều thì có thể dùng Gardenal.

3. Hạ nhiệt

Phương pháp hạ nhiệt cho người bệnh là cởi quần áo và chườm đá vào bẹn, nách, cổ, quạt. Ngoài ra, bác sĩ còn có thể dùng các thuốc hạ nhiệt bằng đường uống qua sonde, truyền tĩnh mạch hoặc thụt giữ qua trực tràng.

4. Hồi sức hô hấp và tim mạch

Để giúp người bệnh hồi sức hô hấp và tim mạch, bác sĩ cho thở oxy, lau hút đờm dãi, và sẵn sàng hô hấp viện trợ khi gặp tình trạng rối loạn nhịp thở nặng hoặc ngừng thở. Ngoài ra, bác sĩ còn bổ sung nước điện giải kịp thời theo hematocrit (dung tích hồng cầu) và điện giải đồ; dùng thuốc trợ tim mạch và thuốc vận mạch khi cần thiết.

5. Ngăn ngừa bội nhiễm, dinh dưỡng, chống loét

Tùy vào trọng lượng cơ thể người bệnh mà bác sĩ sử dụng lượng kháng sinh có khả năng ngăn ngừa bội nhiễm như: Ampicillin hoặc Cephalosporine thế hệ 3. Ngoài việc sử dụng thuốc, người thân nên thường xuyên lau rửa da, vệ sinh răng miệng, thay đổi tư thế nằm của người bệnh và có thể dùng thêm đệm cao su bơm hơi để vào các điểm tỳ đè của cơ thể để hạn chế tình trạng viêm loét da. Để đảm bảo sức khỏe của người bệnh, chế độ dinh dưỡng phải đảm bảo đầy đủ đạm và vitamin.

Phòng ngừa viêm não Nhật Bản

Đối với viêm não Nhật Bản, chủ động phòng ngừa bệnh là giải pháp tốt nhất. Việt Nam là một nước nhiệt đới, vì vậy, nhiễm trùng cũng như những bệnh truyền nhiễm do côn trùng là rất phổ biến. Vì vậy, trẻ em và người lớn cần phải có kế hoạch phòng bệnh chủ động.

1. Vệ sinh môi trường

Theo khuyến cáo của Bộ Y Tế, để ngăn ngừa nguy cơ lây nhiễm bệnh viêm não Nhật Bản, người dân cần chủ động thực hiện các biện pháp dưới đây:

• Vệ sinh môi trường sạch sẽ, định kỳ dọn dẹp nhà ở, làm sạch chuồng gia súc để hạn chế nơi trú đậu của muỗi. Nếu có thể, nên dời chuồng gia súc ra xa nhà, xa nơi vui chơi sinh hoạt của trẻ em, loại bỏ các ổ bọ gậy, bãi nước tồn đọng.
• Cho trẻ ngủ mùng để tránh muỗi đốt, thường xuyên sử dụng các biện pháp để phòng chống và tiêu diệt muỗi trong các hộ gia đình.
• Tiêm vắc xin đầy đủ và tuân thủ đúng lịch tiêm viêm não Nhật Bản. Việc tiêm chủng vắc xin được áp dụng cho người lớn và trẻ em đủ tuổi (từ 9 tháng tuổi trở lên).
• Khi đã mắc bệnh, việc điều trị chủ yếu chỉ tập trung vào việc giảm triệu chứng. Chủ động cho trẻ tiêm vắc xin và tuân thủ theo lịch tiêm phòng viêm não Nhật Bản theo khuyến cáo là biện pháp phòng ngừa bệnh hiệu quả nhất.

2. Tiêm phòng vắc xin

Bệnh viêm não Nhật Bản là một trong những nguyên nhân phổ biến gây bệnh viêm não virus ở nước ta với tỷ lệ 61,3% trong tổng số các ca viêm não vào năm 1995. Từ năm 1997, nhờ kết quả dự phòng của chương trình triển khai tiêm vắc xin viêm não Nhật Bản, số trường hợp viêm não do virus viêm não Nhật Bản đã giảm đáng kể, đến nay chỉ còn chiếm khoảng 10-15% tổng số các trường hợp mắc bệnh viêm não virus.

Hiện nay, bệnh viêm não Nhật Bản đã có vắc xin phòng bệnh. Do đó, biện pháp chủ động phòng bệnh viêm não Nhật Bản hiệu quả nhất là tiêm ngừa vắc xin đầy đủ và đúng lịch. Lưu ý, nếu chỉ tiêm 1 mũi vắc xin thì không đủ hiệu lực bảo vệ, tiêm 2 mũi vắc xin hiệu lực bảo vệ trên 80%, tiêm 3 mũi vắc xin hiệu lực bảo vệ 90% - 95% trong khoảng 3 năm.

Hiện nay, tại Việt Nam lưu hành 3 loại vắc xin phòng ngừa viêm não Nhật Bản với phác đồ tiêm chủng như sau:

Tên vắc xin Jevax Imojev JEEV Nước sản xuất Việt Nam Thái Lan Ấn Độ Bản chất Vắc xin bất hoạt Vắc xin sống, giảm độc lực, tái tổ hợp Vắc xin bất hoạt từ tế bào Vero Đối tượng Trẻ từ 12 tháng tuổi và người lớn Trẻ từ 9 tháng tuổi và người lớn Trẻ từ 12 tháng tuổi và người lớn tới 49 tuổi Lịch tiêm cơ bản • Lịch tiêm 3 mũi

- Mũi 1: Lần tiêm đầu tiên

- Mũi 2: 1-2 tuần sau mũi 1

- Mũi 3: 1 năm sau mũi 2

Tiêm nhắc 1 mũi sau mỗi 3 năm.

• Trẻ từ 9 tháng tuổi đến dưới 18 tuổi:

- Mũi 1: Là mũi tiêm đầu tiên

- Mũi 2: 1 năm sau mũi 1

• Người từ 18 tuổi trở lên:

Tiêm 1 mũi duy nhất.

Trẻ em từ tròn 1 tuổi đến tròn 3 tuổi:

2 mũi cơ bản:

• Mũi 1: Lần đầu tiên tiêm.
• Mũi 2: Cách mũi 1 ít nhất 1 tháng.

3 mũi tiêm nhắc:

• Mũi 3: Cách mũi 2 ít nhất 1 năm.
• Mũi 4: Cách mũi 3 ít nhất 3 năm hoặc khi trẻ 5-6 tuổi (khuyến cáo Đài Loan, Hàn Quốc).
• Mũi 5: Cách mũi 3 ít nhất 6 năm (khuyến cáo Đài Loan, Hàn Quốc).

Trẻ em trên 3 tuổi đến 49 tuổi (chưa đến sinh nhật 50 tuổi).

2 mũi cơ bản:

• Mũi 1: Lần đầu tiên tiêm.
• Mũi 2: Cách mũi 1 ít nhất 1 tháng.

2 mũi tiêm nhắc:

• Mũi 3: Cách mũi 2 ít nhất 1 năm.
• Mũi 4: Cách mũi 3 ít nhất 10 năm (khuyến cáo châu Âu).

Viêm não Nhật Bản rất dễ để lại di chứng nặng nề về thần kinh và vận động vĩnh viễn dù may mắn được cứu sống. Đừng để trẻ em và người lớn bỏ lỡ cơ hội chủng ngừa vắc xin Viêm não Nhật Bản trong thời điểm cao điểm dịch bệnh. Nhờ thành quả của vắc xin, những năm qua số bệnh nhân Viêm não Nhật đã giảm đi hàng nghìn lần. Hệ thống tiêm chủng VNVC có đầy đủ vắc xin phòng viêm não Nhật Bản cho trẻ em và người lớn, liên hệ hotline 028 7102 6595 để được tư vấn và đặt lịch tiêm chủng.